ในห้องเรียน

จอช ซีเกล, ภัณฑารักษ์, พิพิธภัณฑ์ศิลปะสมัยใหม่ (MoMA)

คุณกำลังชมภาพยนตร์เหล่านี้อยู่ในห้องเรียน กาลครั้งหนึ่ง ดูเหมือนว่าจะเคยมีนักเรียนสักกลุ่มนั่งอยู่ตรงที่ที่คุณนั่งนี้ ตามแถวโต๊ะเรียนหันหน้าเข้าหากระดานดำอย่างเป็นระเบียบ อาจนั่งอยู่อย่างเชื่องเชื่อหรือถึงกับคอยสดับฟังทุกคำพูดที่ออกจากปากครูของพวกเขา หรือไม่เช่นนั้นก็ปล่อยให้ความคิดของพวกเขาลอยล่องไปกับโลกนอกห้องเรียน ไปยังดวงอาทิตย์ที่เชื้อเชิญหรือเสียงเปาะแปะของหยาดฝนบนต้นไม้ หรือบางทีพวกเขาอาจมองเข้าไปยังภายใน ในเสียงคร่ำครวญของกระเพาะจากการรอคอยมื้อเที่ยง หรือในความรู้สึกคาดหวัง ตื่นเต้นปนวิตกกังวลหลังจากเด็กผู้ชายหรือผู้หญิงสักคนที่นั่งใกล้กันแอบเหลือบมองพวกเขาและแสดงถึงความสนใจใคร่รักชั่วแวบหนึ่ง เช่นนี้เอง ห้องเรียนจึงเป็นจักรวาลในตัวมันเอง และในภาพยนตร์เหล่านี้ ห้องเรียนก็กักเก็บความหมายและความรู้สึกมากมายเอาไว้

สำหรับอับบาส เคียรอสตามี (Abbas Kiarostami) นักเขียนและผู้กำกับชาวอิหร่านผู้ยิ่งใหญ่ ห้องเรียนคือสถานที่ที่เขาหวนกลับไปเยี่ยมเยือนหลายต่อหลายครั้งตลอดเส้นทางอาชีพของเขา บรรดาภาพยนตร์สั้นที่เขาถ่ายทำก่อนปีค.ศ. 1979 ให้กับคานูน (Kanoon) องค์กรของรัฐบาลอิหร่านที่จัดตั้งขึ้นเพื่อการศึกษาของเด็กและวัยรุ่น ต่างก็มีเสน่ห์ในแนวทางที่ภาพยนตร์เหล่านี้สังเกตความบริสุทธิ์และประสบการณ์ การละเล่นและความรู้ แต่ก็อย่างที่เราจะเห็นได้ใน First Case, Second Case ภาพยนตร์สารคดีสมมติที่ถ่ายทำในช่วงฤดูใบไม้ผลิปีค.ศ. 1979 – เพียงไม่กี่เดือนหลังจากการปฏิวัติอิสลาม และถูกห้ามฉายทันทีหลังจากนั้น – ภาพยนตร์เรื่องแรกๆ ของเคียรอสตามีเองก็เป็นอุปลักษณ์อันแหลมคมของการคอร์รัปชัน การเหยียดหยามและการคล้อยตามกันจนหายใจไม่ออก อันนำมาสู่ชั่วขณะหน้าสิ่วหน้าขวานแสนอันตรายของประวัติศาสตร์อิหร่านนี้เอง เป็นการเสนอภาพอย่างน่ากลัวของผองเพื่อนที่ทรยศหักหลังกันเอง รวมถึงผลพวงที่ตามมาของการต้องเลือกระหว่างความซื่อตรงต่อประเทศของตนเอง ครอบครัวของตนเองกับจิตสำนึกของตนเอง

ในทางคล้ายคลึงกัน ในโรงเรียนประจำหมู่บ้านบนเทือกเขาแอลป์ที่ปีเตอร์ เนสเลอร์ (Peter Nestler) นำเสนอใน Aufsätze (1963) เราก็ได้ยินเสียงบรรยายของเด็กๆ ขณะกำลังอ่านเกี่ยวกับฝันกลางวันและชีวิตประจำวันของพวกเขาโดยอิสระและไม่รู้ตัว ด้วยยังไม่ถูกหล่อหลอมโดยระบบการศึกษาอันเข้มงวดของสวิตเซอร์แลนด์ที่จะทำให้พวกเขากลายเป็นพลเมืองแบบอย่างที่ทื่อตรง (และไม่รู้จักคิด) ในขณะเดียวกัน ภายใต้อารมณ์ขันอันท้าทายอำนาจในเรื่องสั้น “Ah! Ernesto!” เมื่อปีค.ศ. 1971 ของมาร์เกอริต ดูราส (Marguerite Duras) นักเขียนชาวฝรั่งเศส อันเป็นเรื่องสั้นเกี่ยวกับเด็กชายวัย 9 ขวบที่ฉลาดและยืนหยัดเกินวัย – และเป็นแรงบันดาลใจให้กับภาพยนตร์สั้นปีค.ศ. 1982 เรื่อง En rachâchant ของสเตราบ์ (Jean-Marie Straub) กับฮิวเลต์ (Danièle Huillet) – ภายใต้อารมณ์ขันนี้เราก็เห็นการปฏิเสธอำนาจปกครองทุกรูปแบบอย่างเรียบเฉยและแข็งทื่อ ไม่ว่าจะเป็นครอบครัว โรงเรียนหรือประเทศชาติก็ตาม

ในอีกด้านหนึ่ง ตั้งแต่ช่วงปลายทศวรรษ 1970 ไปจนถึงการรัฐประหารของกองทัพโดยโอมาร์ อัล-บาเชียร์ (Omar al-Bashir) ในปีค.ศ. 1989 ขณะที่บรรดากลุ่มอำนาจศาสนาและการเมืองทำสงครามกลางเมืองกันอย่างไม่มีสิ้นสุดในซูดาน – สงครามที่ยังคงคุกรุ่นอยู่ทุกวันนี้ – กลุ่มศิลปินภาพยนตร์ที่เคยทำงานภายใต้การกำกับดูแลของกระทรวงวัฒนธรรมและหันมาทำงานอย่างเป็นอิสระจากรัฐ ก็ได้รวมตัวกันเพื่อจัดทำสารคดีสั้นๆ ชุดหนึ่งเกี่ยวกับประเด็นน่าสนใจต่างๆ โดยบางส่วนเป็นสารคดีที่บรรยายถึงชีวิตในยามสงคราม (และที่ยืนหยัดแม้ในยามสงคราม) ภาพยนตร์ปีค.ศ. 1979 เรื่อง Arba'a Marat Lil Atfal ของเอลทาเยบ มาฮ์ดิ (Eltayeb Mahdi) เกี่ยวกับโรงเรียนสำหรับเด็กที่มีความพิการ คือตัวอย่างที่ลุ่มลึกเป็นพิเศษเรื่องหนึ่งของภาพยนตร์กลุ่มนี้

ภาพยนตร์ร่วมสมัยในโปรแกรมนี้ขับเน้นแรงตึงเครียดยื้อยุดระหว่างความมีอารยะกับความไร้อารยะ การสยบยอมกับการลุกฮือ การกอบกู้ความทรงจำอันทรงคุณค่าของวัยเด็กที่สูญหายไปกับการวิพากษ์ระบอบการศึกษาที่กดขี่ซึ่งมีบทบาทแค่เพื่อเหยียดหยามหรือบีบบังคับให้เด็กต้องเชื่อฟัง ในภาพยนตร์เรื่อง The Flight of an Ostrich (School Interior) ที่ชวนให้ขบคิดอย่างขี้เล่นและซาบซึ้งจากปีค.ศ. 2016 ของศิลปินชาวอาร์เจนตินา-อังกฤษ เจสสิกา ซาราห์ รินลันด์ (Jessica Sarah Rinland) เด็กสาวขี้อายวัย 8 ขวบผูกมิตรภาพกับนกตัวหนึ่งที่เธอเห็นในวิดีโอสอนหนังสือเรื่องหนึ่ง ใน Sisters and Brothers (2015) เคนท์ มองก์แมน (Kent Monkman) ศิลปินชาวพื้นเมืองในแคนาดาผู้สืบสายเลือดชนเผ่าครี (Cree) ได้ท้าทายการลบเลือนขนบธรรมเนียมและวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ชนพื้นถิ่นอย่างเป็นระบบโดยระบอบการศึกษาท้องถิ่นอันเลื่องชื่อของแคนาดา อันเป็นตราบาปในประวัติศาสตร์ของประเทศแห่งนี้ซึ่งยังคงไม่ได้รับการยอมรับและเยียวยาอย่างเพียงพอ เจมิน ชา (Jeamin Cha) ปิดท้ายโปรแกรมด้วย Almost One (2018) ซึ่งนำเสนอภาพอันน่าหวาดวิตกของรูปแบบห้องเรียนที่เริ่มเป็นที่นิยมมากขึ้นเรื่อยๆ ในเกาหลีใต้ นั่นคือสถาบันการแสดงและร้องเพลง ที่ซึ่งบรรดานักแสดงเด็กจะถูกปั้นให้โตไปเป็นดาราประจำวง K-pop และซีรีส์เน็ตฟลิกซ์ แต่ก็เป็นที่ที่เราจะได้เห็นเด็กเหล่านี้กระทำการขัดขืนเล็กๆ น้อยๆ ผ่านการแสดงออกและท่วงท่าต่อหน้าแรงกดดันทางวัฒนธรรมที่หลงผิดอย่างจงใจเช่นนี้ มีอะไรอยู่ในห้องเรียนบ้าง? เราขอทิ้งคำกล่าวสุดท้ายเป็นทำนองของ Pink Floyd ในเพลง Another Brick in the Wall: “Hey, teacher, leave them kids alone…” (เห้ย คุณครู ปล่อยเด็กๆ เขาไปเถอะ)